KOMPAS.com - Karya sastra Jawa banyak yang memiliki makna filosofis bagi manusia, salah satunya adalah Serat Wedhatama. Serat Wedhatama adalah karya sastra Jawa baru yang sedikit dipengaruhi Islam dan tergolong sebagai karya legendaris. Pencipta serat ini adalah KGPAA Mangkunegara IV, yang memerintah Praja Mangkunegaran dari 1853 sampai 1881. Serat Wedhatama mengandung banyak ajaran mengenai kehidupan manusia yang masih relevan dengan kehidupan masyarakat saat ini. Baca juga: Kitab Arjunawiwaha: Pengarang, Cerita, dan Penyimpangan Urutan isi Serat WedhatamaSerat Wedhatama berisi lima tembang macapat (puisi tradisional Jawa) dengan total 100 pupuh (bait). Berikut ini pembagian dan urutan tembang macapat yang terdapat dalam Serat Wedhatama.
Isi dari Serat Wedhatama berupa falsafah kehidupan yang menggabungkan nilai-nilai Jawa dan Islam. Misalnya seperti bagaimana cara menganut agama dengan bijak, menjadi manusia seutuhnya, dan menjadi orang yang berwatak ksatria. Ada pula beberapa petikan yang dianggap sebagai kritik terhadap konsep ajaran Islam yang ortodoks, yang mencerminkan perjuangan budaya Jawa dengan gerakan pemurnian Islam. Naskah asli Serat Wedhatama hingga kini disimpan di Perpustakaan Reksapustaka Mangkunegaran di Surakarta. Kepopuleran karya sastra legendaris ini bahkan memengaruhi sejumlah karya seni kontemporer. Baca juga: Kitab Mahabharata: Penulis, Isi, dan Kisahnya Berikut ini cuplikan isi dari setiap tembang dalam Serat Wedhatama dan artinya dalam Bahasa Indonesia. PangkurPangkur dalam Serat Wedhatama utamanya menjelaskan tentang cara menjadi pribadi yang baik. Berikut ini cuplikan dari bait pertama. Mingkar mingkuring angkara, Meredam nafsu angkara dalam diri,Hendak berkenan mendidik putra-putri Tersirat dalam indahnya tembang,Dihias penuh variasi,Agar menjiwai hakikat ilmu luhur,Yang berlangsung di tanah Jawa (nusantara), agama sebagai “pakaian” kehidupan Baca juga: Kitab Arjunawijaya: Pengarang, Isi, dan Kisahnya SinomSinom menjelaskan tentang kewajiban, hak, dan dasar spiritual dalam kehidupan. Berikut cuplikan dari bait pertama. Nulada laku utama Contohlah perilaku utama, Bagi kalangan orang Jawa (Nusantara), Orang besar dari Ngeksiganda (Mataram), Panembahan Senopati, yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan jalan prihatin (bertapa), serta siang malam selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama. Baca juga: Kitab Pararaton: Isi dan Kritik dari Para Ahli PucungPocung berisi makna perjuangan manusia dalam mendapatkan kekuasaan, kekayaan, dan keterampilan untuk memenuhi kebutuhan hidupnya. Berikut cuplikan dari bait pertama. Ngelmu iku Ilmu (hakikat) itu diraih dengan cara menghayati dalam setiap perbuatan dimulai dengan kemauanArtinya, kemauan membangun kesejahteraan terhadap sesama Teguh membudi daya Menaklukkan semua angkara Gambuh memfokuskan pada pemahamam agama, berikut cuplikan bait pertamanya. Samengko ingsun tutur Kelak saya bertuturEmpat macam sembah supaya dilestarikanPertama; sembah raga, kedua; sembah cipta, ketiga; sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa Di situlah akan bertemu dengan pertanda anugrah Tuhan Baca juga: Kitab Negarakertagama: Sejarah, Isi, dan Maknanya KinanthiKinanthi berisi tentang konsep menjalankan hidup dengan baik. Berikut cuplikan dari bait pertama. Mangka kanthining tumuwuh Padahal bekal hidupSelamanya waspada dan ingatIngat akan pertanda yang ada di alam ini Menjadi kekuatannya asal-usulSupaya lepas dari sengsara Begitulah memelihara hidup Referensi:
Serat Wédhatama (serat mangenani ajaran utama) nggih niku satunggaling rumpaka sastra Jawa Enggal kang saged digolongaken minangka moralistis-didaktis kang sekedik dipengaruhi Islam. Rumpaka punika secaos formal diserat dening Ngarsa Dalem Ingkang Wicaksana Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Sri Mangkunegoro IV. Raja teng keraton Mangkunegaran Solo. Sanese kawentar keranten kapinterane marang elmu pangauning, piyambeke ugi kawentar keranten piyambeke mangrupiaken satunggaling tokoh ingkang sakti mandraguna, adil, lan arif bijaksana. Lantaran olah laku spiritual kang mumpuni, piyambeke sedah kaliyan kasampurnan gesang sejati salebete ngadep Tuhan Ingkang Mahawisesa, nggih niku warangka manjing curiga atanapi anggayuh kamuksan, ngadep Gusti kaliyan raganipun sirna tan winekas. Wonten indikasi nyaniya serat punika mboten diserat dening tiyang setunggal (Pigeaud, Rangga Warsita et all, 1967:110). Serat punika dianggep minangka salah satunggaling puncak estetika sastra Jawa abad kaping 19 lan gadah karakter mistik kang kiat. Wangune nggih niku tembang, kang biasa dipigunakaken teng zaman punika. Serat punika mangadeg ing atase 100 pupuh (bait, canto) tembang macapat, kang dibagi teng selebete gangsal tembang, nggih niku : Pangkur (14 pupuh,1 – 14) Sinom (18 pupuh, 15 -32) Pucung (15 pupuh, 33 – 47) Gambuh (35 pupuh, 48-82) Kinanthi (18 pupuh, 83-100) Isi Serat Wédhatama ngrupiaken falsafah kagesangan, kados dene tenggang rasa, tepa salira, kepripun dados janma kang sampurna, nglampahaken agami secaos bijak, lan dados tiyang kang gadah watek ksatria. . TEMBANG PANGKUR (Sembah Raga/Syariat) 1 Mingkar mingkuring angkara, Akarana karanan mardi siwi, Sinawung resmining kidung, Sinuba sinukarta, Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung Kang tumrap neng tanah Jawa, Agama ageming aji. Menahan diri dari nafsu angkara, karena berkenan mendidik putra disertai indahnya tembang, dihias penuh variasi, agar menjiwai tujuan ilmu luhur, yang berlaku di tanah Jawa (nusantara) agama sebagai landasan perbuatan. . 2 Jinejer neng Wedatama Mrih tan kemba kembenganing pambudi Mangka nadyan tuwa pikun Yen tan mikani rasa, yekti sepi asepa lir sepah, samun, Samangsane pasamuan Gonyak ganyuk nglilingsemi. Disajikan dalam serat Wedatama, agar tidak miskin pengetahuan walaupun tua pikun jika tidak memahami rasa (sirullah) niscaya sepi tanpa guna bagai ampas, percuma, pada tiap pertemuan sering bertindak ceroboh, memalukan. . 3 Nggugu karsaning priyangga, Nora nganggo peparah lamun angling, Lumuh ing ngaran balilu, Uger guru aleman, Nanging janma ingkang wus waspadeng semu Sinamun ing samudana, Sesadon ingadu manis Mengikuti kemauan sendiri, Bila berkata tanpa pertimbangan (asal bunyi), Tak mau dianggap bodoh, senang mendapat pujian namun bagi yang sudah cermat akan ilmu justru selalu merendah diri, selalu berprasangka baik. . 4 Si pengung nora nglegawa, Sangsayarda deniro cacariwis, Ngandhar-andhar angendhukur, Kandhane nora kaprah, saya elok alangka longkanganipun, Si wasis waskitha ngalah, Ngalingi marang si pingging. Si Dungu tidak menyadari, bualannya semakin menjadi-jadi, mengelantur bicara yang tidak-tidak, Bicaranya tidak masuk akal, makin aneh tak ada jedanya. Lain halnya Si Pandai cermat dan mengalah, Menutupi aib si bodoh. . 5 Mangkono ngelmu kang nyata, Sanyatane mung weh reseping ati, Bungah ingaran cubluk, Sukeng tyas yen denina, Nora kaya si punggung anggung gumrunggung Ugungan sadina dina Aja mangkono wong urip. Demikianlah ilmu yang nyata, sesungguhnya memberikan ketentraman hati, Gembira dibilang bodoh, Tetap gembira jika dihina Tidak seperti si dungu yang selalu sombong, Ingin dipuji setiap hari. Janganlah begitu caranya orang hidup. . 6 Urip sepisan rusak, Nora mulur nalare ting saluwir, Kadya guwa kang sirung, Sinerang ing maruta, Gumarenggeng anggereng Anggung gumrunggung, Pindha padhane si mudha, Prandene paksa kumaki. Hidup sekali saja berantakan, Tidak berkembang nalarnya tercabik-cabik. Umpama goa gelap menyeramkan, Dihembus angin, Suaranya gemuruh menggeram, berdengung Seperti halnya watak anak muda Sudah begitu masih berlagak congkak . 7 Kikisane mung sapala, Palayune ngendelken yayah wibi, Bangkit tur bangsaning luhur, Lha iya ingkang rama, Balik sira sarawungan bae durung Mring atining tata krama, Nggon-anggon agama suci. Tujuan hidupnya hanya sederhana, Maunya mengandalkan orang tuanya, Yang terpandang serta bangsawan Itu kan ayahmu ! Sedangkan kamu dikenal saja belum, akan hakikat tata krama ajaran agama yang suci . 8 Socaning jiwangganira, Jer katara lamun pocapan pasthi, Lumuh asor kudu unggul, Semengah sesongaran, Yen mangkono keno ingaran katungkul, Karem ing reh kaprawiran, Nora enak iku kaki. Cerminan dari dalam jiwa raga mu, Nampak jelas jika bertutur kata halus, Sifat tidakmau kalah, ingin menang sendiri Sombong besar mulut Bila demikian itu, disebut orang yang terlena Puas diri berlagak tinggi Tidak baik itu, Nak ! . 9 Kekerane ngelmu karang, Kekarangan saking bangsaning gaib, Iku boreh paminipun, Tan rumasuk ing jasad, Amung aneng sajabaning daging kulup, Yen kapengok pancabaya, Ubayane mbalenjani. Yang dibidik ilmu sihir Rekayasa dari hal-hal gaib Itu ibarat bedak. Tidak meresap ke dalam jasad, Hanya ada di luar daging Bila terbentur marabahaya, bisanya cuma menghindari. . 10 Marma ing sabisa-bisa, Bebasane muriha tyas basuki, Puruita-a kang patut, Lan traping angganira, Ana uga angger-ugering kaprabun, Abon-aboning panembah, Kang kambah ing siyang ratri. Karena itu berusahalah sebisa mungkin, upayakan berhati baik Bergurulah secara baik Yang sesuai dengan dirimu Ada juga peraturan dan pedoman bernegara, Menjadi syarat bagi yang berbakti, yang berlaku siang malam. . 11 Iku kaki takok-eno, marang para sarjana kang martapi Mring tapaking tepa tulus, Kawawa nahen hawa, Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu Tan mesthi neng janma wredha Tuwin mudha sudra kaki. Hal itu tanyakan, Nak. Kepada para sarjana yang menimba ilmu Kepada jejaknya para suri teladan yang benar, dapat menahan hawa nafsu Pengetahuanmu adalah sejatinya ilmu, Tidak mesti dikuasai orang tua, Bisa juga bagi yang muda atau miskin, Nak ! . 12 Sapantuk wahyuning Gusti Allah, Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit, Bangkit mikat reh mangukut, Kukutaning jiwangga, Yen mengkono kena sinebut wong sepuh, Lire sepuh sepi hawa, Awas roroning atunggil Siapapun yang menerima wahyu Tuhan, Dengan cemerlang mencerna ilmu tinggi, Mampu menguasai ilmu kasampurnan, Kesempurnaan jiwa raga, Bila demikian pantas disebut “orang tua”. Arti “orang tua” adalah tidak dikuasai hawa nafsu Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma dengan Tuhan) . 13 Tan samar pamoring sukma, Sinuksmaya winahya ing ngasepi, Sinimpen telenging kalbu, Pambukaning warana, Tarlen saking liyep layaping aluyup, Pindha pesating sumpena, Sumusuping rasa jati. Tidak lah samar menyatunya sukma, Meresap terpatri dalam semadi, Diendapkan dalam lubuk hati menjadi pembuka tirai, Tidak lain berawal dari keadaan antara sadar dan tiada Seperti terlepasnya mimpi Merasuknya rasa yang sejati. . 14 Sejatine kang mangkana, Wus kakenan nugrahaning Hyang Widhi, Bali alaming ngasuwung, Tan karem karameyan, Ingkang sipat wisesa winisesa wus, Mulih mula mulanira, Mulane wong anom sami. Sebenarnya yang demikian itu sudah mendapat anugrah Tuhan, Kembali ke “alam kosong”, tidak mengumbar nafsu duniawi, yang bersifat kuasa menguasai. Kembali ke asal mula. Oleh karena itu, wahai anak muda sekalian… . . TEMBANG SINOM (Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat) 15 Nulada laku utama Tumrape wong Tanah jawi, Wong agung ing Ngeksiganda, Panembahan Senopati, Kepati amarsudi, Sudane hawa lan nepsu, Pinepsu tapa brata, Tanapi ing siyang ratri, Amamangun karyenak tyasing sesama. Contohlah perilaku utama, bagi kalangan orang Jawa (Nusantara), orang besar dari Ngeksiganda (Mataram), Panembahan Senopati, yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan jalan bertapa siang malam membangun ketenteraman hati sesama . 16 Samangsane pasamuan, mamangun marta martani, Sinambi ing saben mangsa, Kala kalaning asepi, Lelana teki-teki, Nggayuh geyonganing kayun, Kayungyun eninging tyas, Sanityasa pinrihatin, Puguh panggah cegah dhahar lawan nendra. Dalam setiap pergaulan, membangun sikap tahu diri. Setiap ada kesempatan, Di saat waktu longgar, mengembara untuk bertapa, menggapai cita-cita hati, hanyut dalam keheningan kalbu Senantiasa menjaga hati untuk prihatin dengan tekad kuat, membatasimakan dan tidur. . 17 Saben mendra saking wisma, Lelana lalading sepi, Ngingsep sepuhing supana, Mrih pana pranaweng kapti, Tis tising tyas marsudi, Mardawaning budya tulus, Mesu reh kasudarman, Neng tepining jalanidhi, Sruning brata kataman wahyu dyatmika. Setiap mengembara meninggalkan rumah berkelana ke tempat yang sunyi menghiruptingginya ilmu, agar jelas apa yang menjadi tujuan hidup sejati. Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun, memperdayakan akal budi menghayati cinta kasih, ditepinya samudra. Kuatnya bertapa diterimalah hidup yang sejati. . 18 Wikan wengkoning samodra, Kederan wus den ideri, Kinemat kamot hing driya, Rinegan segegem dadi, Dumadya angratoni, Nenggih Kangjeng Ratu Kidul, Ndedel nggayuh nggegana, Umara marak maripih, Sor prabawa lan wong agung Ngeksiganda Memahami kekuasaan di dalam samodra seluruhnya sudah dijelajahi, “kesaktian” melimputi indera Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi, berhasil berkuasa, Kangjeng Ratu Kidul, Naik menggapai awang-awang, datang menghadap dengan penuh hormat, kepada Wong Agung Ngeksigondo. . 19 Dahat denira aminta, Sinupeket pangkat kanthi, Jroning alam palimunan, ing pasaban saben sepi, Sumanggem anyanggemi, Ing karsa kang wus tinamtu, Pamrihe mung aminta, Supangate teki-teki, Nora ketang teken janggut suku jaja. Memohonlah kau dengan sangat agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib, tempatnya berkelana setiap sepi. Bersedialah menyanggupi, kehendak yang sudah digariskan. Harapannya hanyalah meminta restu dalam bertapa, Meski dengan susah payah. . 20 Prajanjine abipraya, Saturun-turuning wuri, Mangkono trahing ngawirya, Yen amasah mesu budi, Dumadya glis dumugi, Iya ing sakarsanipun, Wong agung Ngeksiganda, Nugrahane prapteng mangkin, Trah tumerah dharahe padha wibawa. Perjanjian sangat mulia, untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari. Begitulah seluruh keturunan orang luhur, bila mau mengasah akal budi akan cepat berhasil, apa yang diharapkan orang besar Mataram, anugerahnya hingga kelak dapat mengalir di seluruh darah keturunannya, dapat memiliki wibawa. . 21 Ambawani tanah Jawa, Kang padha jumeneng aji, Satriya dibya sumbaga, Tan lyan trahing Senopati, Pan iku pantes ugi, Tinelad labetipun, Ing sakuwasanira, Enake lan jaman mangkin, Sayektine tan bisa ngepleki kuna. Menguasai tanah Jawa (Nusantara), yang menjadi raja (pemimpin), satria sakti tertermasyhur, tak lain keturunan Senopati, hal ini pantas pula sebagai teladan budipekertinya, Sebisamu, terapkan di zaman nanti, Walaupun tidak bias persis sama seperti di masa silam. . 22 Lowung kalamun tinimbang, Ngaurip tanpa prihatin, Nanging ta ing jaman mangkya, Pra mudha kang den karemi, Manulad nelad nabi, Nayakengrat gusti rasul, Anggung ginawe umbag, Saben seba mampir masjid, Ngajab-ajab tibaning mukjijat drajat. Mending bila dibanding orang hidup tanpa prihatin, namun di masa yang akan datang (masa kini), yang digemari anak muda, meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan, yang hanya dipakai untuk menyombongkan diri, setiap akan bekerja singgah dulu di masjid, Mengharap mukjizat agar mendapat derajat . 23 Anggung anggubel sarengat, Saringane tan den wruhi, Dalil dalaning ijemak, Kiyase nora mikani, Ketungkul mungkul sami, Bengkrakan mring masjid agung, Kalamun maca kutbah, Lelagone Dandanggendis, Swara arum ngumandhang cengkok palaran Hanya memahami syariatsaja, sedangkan hakekatnya tidak dikuasai, dalil dan cara melaksanakan ijmak begitupun dengan kias Mereka lupa diri, (tidak sadar) bersikap berlebih-lebihan di masjid agung, Bila membaca khotbah berirama gaya dandanggula suara merdu bergema gaya palaran . 24 Lamun sira paksa nulad, Tuladhaning Kangjeng Nabi, O, ngger kadohan panjangkah, Wateke tan betah kaki, Rehne ta sira Jawi, Sathithik bae wus cukup, Aywa guru aleman, Nelad kas ngepleki pekih, Lamun pangkuh pangangkah yekti karahmat. Jika kamu memaksa meniru, tingkah laku `Kanjeng Nabi, Oh, Nak terlalu naif, Biasanya tak akan betah Nak, Karena kamu orang Jawa, sedikit saja sudah cukup. Janganlah sekedar mencari sanjungan, Mencontoh-contoh mengikuti fiqih, apabila mampu, memang ada harapan mendapat rahmat. . 25 Naging enak ngupa boga, Reh ne ta tinitah langip, Apata suweting Nata, Tani tanapi agrami, Mangkono mungguh mami, Padune wong dahat cubluk, Durung wruh cara arab, Jawaku wae tan ngenting, Parandene paripaksa mulang putra. Tetapi seyogyanya mencari nafkah, Karena diciptakan sebagai makhluk lemah, Apakah mau mengabdi kepada raja, Bercocok tanam atau berdagang, Begitulah menurut pemahamanku, Sebagai orang yang sangat bodoh, Belum paham cara Arab, Tata cara Jawa saja tidak mengerti, Namun memaksa diri mendidik anak. . 26 Saking duk maksih taruna, Sadhela wus anglakoni, Aberag marang agama, Maguru anggering kaji, Sawadine tyas mami, Banget wedine ing mbesuk, Pranatan ngakir jaman, Tan tutug kaselak ngabdi, Nora kober sembahyang gya tinimbalan. Dikarenakan waktu masih muda, Hanya sebentar aku melaksanakan Ketertarikanku pada agama, Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka yang terpendam dalam hatiku sangat takut akan hari kemudian, Keadaan di akhir zaman, Tidak tuntas keburu “mengabdi” Tidak sempat sembahyang sudah dipanggil. . 27 Marang ingkang asung pangan, Yen kesuwen den dukani, Abubrah kawur tyas ingwang, Lir kiyamat saben ari, Bot Allah apa Gusti, Tambuh-tambuh solahingsun, Lawas lawas nggraita, Rehne ta suta priyayi, Yen mamriha dadi kaum temah nistha. Kepada yang memberi makan, Jika kelamaan dimarahi, Menjadi kacau balau perasaanku, Seperti kiyamat setiap hari, Berat “Allah” atau “Gusti”, Bimbanglah sikapku, Lama-lama berfikir, Karena anak turun priyayi, Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista, . 28 Tuwin ketip suragama, Pan ingsun nora winaris, Angur baya ngantepana, Pranatan wajibing urip, Lampahan angluluri, Kuna kumunanira, Kongsi tumekeng samangkin, Kikisane tan lyan amung ngupa boga. begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru dakwah agama. Karena aku bukanlah keturunannya, Lebih baik memegang teguh aturan dan kewajiban hidup, Menjalankan pedoman hidup warisan leluhur dari zaman dahulu kala hingga kelak kemudian hari. Ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah. . 29 Bonggan kan tan merlokna, Mungguh ugering ngaurip, Uripe lan tri prakara, Wirya arta tri winasis, Kalamun kongsi sepi, Saka wilangan tetelu, Telas tilasing janma, Aji godhong jati aking, Temah papa papariman ngulandara. Salahnya sendiri yang tidak mengerti, Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya, hidup dengan tiga perkara; Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran), yang ketiga ilmu pengetahuan. Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu, habis lah harga diri manusia. Lebih berharga daun jati kering, akhirnya menjadi pengemis dan terlunta. . 30 Kang wus waspadha ing patrap, Manganyut ayat winasis, Wasana wosing jiwangga, Melok tanpa aling-aling, Kang ngalingi kalingling, Wenganing rasa tumlawung, Keksi saliring jaman, Angelangut tanpa tepi, Yeku ingaran tapa tapaking Hyang Suksma. Yang sudah paham tata caranya, Menghayati ajaran utama, Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa, akan melihat tanpa penghalang, Yang menghalangi tersingkir, Terbukalah rasa sayup menggema. Tampaklah seluruh cakrawala, Sepi tiada bertepi, Yakni disebut“tapa tapaking Hyang Sukma”. . 31 Mangkono janma utama, Tuman tumanem ing sepi, Ing saben rikala mangsa, Masah amemasuh budi, Laire anetepi, Ing reh kasatriyanipun, Susilo anor raga, Wignya met tyasing sesami, Yeku aran wong barek berag agama. Demikianlah manusia utama, Gemar terbenam dalam sepi Di saat-saat tertentu, Mempertajam dan membersihkan budi, Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria, berbuat susila rendah hati, pandai menyejukkan hati pada sesama, itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama. . 32 Ing jaman mengko pan ora, Arahe para taruni, Yen antuk tuduh kang nyata, Nora pisan den lakoni, Banjur njujurken kapti, Kakekne arsa winuruk, Ngandelken gurunira, Panditane praja sidik, Tur wus manggon pamucunge Mring makripat Di zaman kelak tiada demikian, sikap anak muda bila mendapat petunjuk nyata, tidak pernah dijalani, Lalu hanya menuruti kehendaknya, Kakeknya akan diajari, dengan mengandalkan gurunya, yang dianggap pandita negara yang pandai, serta sudah menguasai makrifat. . . TEMBANG PUCUNG (Sembah Jiwa/Hakikat) 33 Ngelmu iku Kalakone kanthi laku Lekase lawan kas Tegese kas nyantosani Setya budaya pangekese dur angkara Ilmu (hakikat) itu diraih dengan cara menghayati dalam setiap perbuatan, dimulai dengan kemauan Artinya, kemauan membangun kesejahteraan terhadap sesama, Teguh membudi daya Menaklukkan semua angkara . 34 Angkara gung Neng angga anggung gumulung Gegolonganira Triloka lekeri kongsi Yen den umbar ambabar dadi rubeda. Nafsu angkara yang besar ada di dalam diri, kuat menggumpal, menjangkau hingga tiga zaman, jika dibiarkan berkembang akan berubah menjadi gangguan. . 35 Beda lamun kang wus sengsem Reh ngasamun Semune ngaksama Sasamane bangsa sisip Sarwa sareh saking mardi martatama Berbeda dengan yang sudah menyukai dan menjiwai, Watak dan perilaku memaafkan pada sesama selalu sabar berusaha menyejukkan suasana, . 36 Taman limut Durgameng tyas kang weh limput Karem ing karamat Karana karoban ing sih Sihing sukma ngrebda saardi pengira Dalam kegelapan. Angkara dalam hati yang menghalangi, Larut dalam kesakralan hidup, Karena temggelam dalam samodra kasih sayang, kasih sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang sebesar gunung . 37 Yeku patut tinulat tulat tinurut Sapituduhira, Aja kaya jaman mangkin Keh pra mudha mundhi diri Rapal makna Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut diikuti seperti semua nasehatku. Jangan seperti zaman nanti Banyak anak muda yang menyombongkan diri dengan hafalan ayat . 38 Durung becus kesusu selak besus Amaknani rapal Kaya sayid weton mesir Pendhak-pendhak angendhak Gunaning jalma Belum mumpuni sudah berlagak pintar. Menerangkan ayat seperti sayid lulusan Mesir Setiap saat meremehkan kemampuan orang lain. . 39 Kang kadyeku Kalebu wong ngaku aku akale alangka Elok Jawane denmohi Paksa langkah ngangkah met Kawruh ing Mekah Yang seperti itu termasuk orang mengaku-aku Kemampuan akalnya dangkal Keindahan ilmu Jawa malah ditolak. Sebaliknya, memaksa diri mengejar pengetahuan di Mekah, . 40 Nora weruh rosing rasa kang rinuruh lumeketing angga anggere padha marsudi kana kene kaanane nora beda tidak memahami hakekat ilmu yang dicari, sebenarnya ada di dalam diri. Asal mau berusaha sana sini (ilmunya) tidak berbeda, . 41 Uger lugu Den ta mrih pralebdeng kalbu Yen kabul kabuka Ing drajat kajating urip Kaya kang wus winahya sekar srinata Asal tidak banyak tingkah, agar supaya merasuk ke dalam sanubari. Bila berhasil, terbuka derajat kemuliaan hidup yang sebenarnya. Seperti yang telah tersirat dalam tembang sinom (di atas). . 42 Basa ngelmu Mupakate lan panemune Pasahe lan tapa Yen satriya tanah Jawi Kuna-kuna kang ginilut tripakara Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila sesuai dengan cara pandang kita. Dapat dicapai dengan usaha yang gigih. Bagi satria tanah Jawa, yang menjadi pegangan leluhur adalah tiga perkara yakni; . 43 Lila lamun kelangan nora gegetun Trima yen ketaman Sakserik sameng dumadi Tri legawa nalangsa srah ing Bathara Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal, Sabar jika hati disakiti sesama, Ketiga ; lapang dada sambil berserah diri pada Tuhan. . 44 Bathara gung Inguger graning jajantung Jenek Hyang wisesa Sana pasenedan suci Nora kaya si mudha mudhar angkara Tuhan Maha Agung diletakkan dalam setiap hela nafas Menyatu dengan Yang Mahakuasa Teguh mensucikan diri Tidak seperti yang muda, mengumbar nafsu angkara. . 45 Nora uwus Kareme anguwus uwus Uwose tan ana Mung janjine muring-muring Kaya buta buteng betah anganiaya Tidak henti hentinya gemar mencaci maki. Tanpa ada isinya kerjaannya marah-marah seperti raksasa; bodoh, mudah marah. dan menganiaya sesama. . 46 Sakeh luput Ing angga tansah linimput Linimpet ing sabda Narka tan ana udani Lumuh ala ardane ginawa gada Semua kesalahan dalam diri selalu ditutupi, ditutup dengan kata-kata mengira tak ada yang mengetahui, bilangnya enggan berbuat jahat padahal tabiat buruknya membawa kehancuran. . 47 Durung punjul Ing kawruh kaselak jujul Kaseselan hawa Cupet kapepetan pamrih tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa Belum cakap ilmu Buru-buru ingin dianggap pandai. Tercemar nafsu selalu merasa kurang, dan tertutup oleh pamrih, sulit untuk manunggal pada Yang Mahakuasa. . . TEMBANG GAMBUH (Langkah Catur Sembah) 48 Samengko ingsun tutur Sembah catur supaya lumuntur Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki Ing kono lamun tinemu Tandha nugrahaning Manon Kelak saya bertutur, Empat macam sembah supaya dilestarikan; Pertama; raga, cipta, jiwa, rasa, Anakku ! Di situlah akan bertemu dengan pertanda anugrah Tuhan. . 49 Sembah raga punika Pakartine wong amagang laku Susucine asarana saking warih Kang wus lumrah limang wektu Wantu wataking weweton Sembah raga adalah Perbuatan orang yang lagi magang “olah batin” Menyucikan diri dengan sarana air, Yang sudah lumrah misalnya lima waktu Sebagai rasa menghormat waktu . 50 Inguni uni durung Sinarawung wulang kang sinerung Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit Mintokken kawignyanipun Sarengate elok elok Zaman dahulu belum pernah dikenal ajaran yang penuh tabir, Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan, memamerkan kebisaannya amalannya aneh aneh . 51 Thithik kaya santri Dul Gajeg kaya santri brai kidul Saurute Pacitan pinggir pasisir Ewon wong kang padha nggugu Anggere padha nyalemong Kadang seperti santri “Dul”(gundul) Bila tak salah, seperti santri wilayah selatan Sepanjang Pacitan tepi pantai Ribuan orang yang percaya. Asal-asalan dalam berucap . 52 Kasusu arsa weruh Cahyaning Hyang kinira yen karuh Ngarep arep urub arsa den kurebi Tan wruh kang mangkono iku Akale kaliru enggon Keburu ingin tahu, cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan, Menanti-nanti besar keinginan (mendapatkan anugrah) namun gelap mata Orang tidak paham yang demikian itu Nalarnya sudah salah kaprah . 53 Yen ta jaman rumuhun Tata titi tumrah tumaruntun Bangsa srengat tan winor lan laku batin Dadi nora gawe bingung Kang padha nembah Hyang Manon Bila zaman dahulu, Tertib teratur runtut harmonis sariat tidak dicampur aduk dengan olah batin, jadi tidak membuat bingung bagi yang menyembah Tuhan . 54 Lire sarengat iku Kena uga ingaran laku Dhingin ajeg kapindone ataberi Pakolehe putraningsun Nyenyeger badan mrih kaot Sesungguhnya sariat itu dapat disebut olah, yang pertama ajeg yang kedua tekun hasil sariat, Anakku dapat menyegarkan badan agar lebih baik, . 55 Wong seger badanipun Otot daging kulit balung sungsum Tumrah ing rah memarah antenging ati Antenging ati nunungku Angruwat ruweding batos Kita akan menjadi segar badannya otot, daging, kulit dan tulang sungsum Mempengaruhi darah, membuat tenang di hati. Ketenangan hati membantu Membersihkan kekusutan batin . 56 Mangkono mungguh ingsun Ananging ta sarehne asnafun Beda beda panduk pandhuming dumadi Sayektine nora jumbuh Tekad kang padha linakon Begitulah menurut ku ! Tetapi karena orang itu berbeda-beda, Beda pula garis nasib dari Tuhan. Sebenarnya tidak cocok tekad yang pada dijalankan itu . 57 Nanging ta paksa tutur Rehne tuwa tuwase mung catur Bok lumuntur lantaraning reh utami Sing sapa temen tinemu Nugraha geming kaprabon Namun terpaksa memberi nasehat Karena sudah tua kewajibannya hanya memberi petuah. Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah laku utama. Barang siapa bersungguh-sungguh akan mendapatkan anugrah kemuliaan dan kehormatan. . 58 Samengko sembah kalbu Yen lumintu uga dadi laku Laku agung kang kagungan Narapati Patitis tetesing kawruh Meruhi marang kang momong Nantinya, sembah kalbu itu jika berkesinambungan juga menjadi olah spiritual. Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki Raja. Tujuan ajaran ilmu ini untuk memahami yang mengasuh diri (guru sejati/pancer) . 59 Sucine tanpa banyu Mung nyunyuda mring hardaning kalbu Pambukane tata titi ngati ati Atetep telaten atul Tuladan marang waspaos Bersucinya tidak menggunakan air Hanya mengurangi nafsu di hati Dimulai dari perilaku yang tertata, teliti dan hati-hati (eling dan waspada) Teguh, sabar dan tekun, Teladan bagi sikap waspada. . 60 Mring jatining pandulu Panduk ing ndon dedalan satuhu Lamun lugu legutaning reh maligi Lageane tumalawung Wenganing alam kinaot Dalam penglihatan yang sejati, Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar. Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan konsentrasi Sampai terbiasa mendengar suara sayup-sayup dalam keheningan Itulah, terbukanya “alam lain” . 61 Yen wus kambah kadyeku Sarat sareh saniskareng laku Kalakone saka eneng ening eling Ilanging rasa tumlawung Kono adiling Hyang Manon Bila telah mencapai seperti itu, Saratnya sabar segala tingkah laku. Berhasilnya dengan membangun kesadaran, mengheningkan cipta,pusatkan fikiran Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, di situlah keadilan Tuhan terjadi. (jiwamemasuki alam gaib rahasia Tuhan) . 62 Gagare ngunggar kayun Tan kayungyun mring ayuning kayun Bangsa anggit yen ginigit nora dadi Marma den awas den emut Mring pamurunging kalakon Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu) Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati, Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan gagal. Maka awas dan ingat lah dengan yang membuat gagal tujuan . 63 Samengko kang tinutur Sembah katri kang sayekti katur Mring Hyang Sukma sukmanen saari ari Arahen dipun kacakup Sembaling jiwa sutengong Nanti yang diajarkan Sembah ketiga yang sebenarnyadiperuntukkan kepada Hyang sukma (jiwa). Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini anakku ! . 64 Sayekti luwih perlu Ingaranan pepuntoning laku Kalakuwan tumrap kang bangsaning batin Sucine lan awas emut Mring alaming lama maot Sungguh lebih penting, yang disebut sebagai ujung jalan spiritual, Tingkah laku olah batin, yakni menjaga kesucian dengan awas dan selalu ingat akan alam nan abadi kelak. . 65 Ruktine ngangkah ngukut Ngiket ngruket triloka kakukut Jagad agung ginulung lan jagad alit Den kandel kumadel kulup Mring kelaping alam kono Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil, mengikat, merangkul erat tiga jagad yang dikuasai. Jagad besar tergulung oleh jagad kecil, Pertebal keyakinanmu anakku ! Akan kilaunya alam tersebut. . 66 Kaleme mawi limut Kalamatan jroning alam kanyut Sanyatane iku kanyatan kaki Sejatine yen tan emut Sayekti tan bisa awor Tenggelamnya rasa melalui suasana “remang berkabut”, Mendapat firasat dalam alam yang menghanyutkan, Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku ! Sejatinya jika tidak ingat Sungguh tak bisa “larut” . 67 Pamete saka luyut Sarwa sareh saliring panganyut Lamun yitna kayitnan kang mitayani Tarlen mung pribadinipun Kang katon tinonton kono Jalan keluarnya dari luyut (batas antara lahir dan batin) Tetap sabar mengikuti “alamyang menghanyutkan” Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan tidak lain hanyalah diri pribadinya yang tampak terlihat di situ . 68 Nging away salah surup Kono ana sajatining urub Yeku urub pangareb uriping budi Sumirat sirat narawung Kadya kartika katonton Tetapi jangan salah mengerti Di situ ada cahaya sejati Ialah cahaya pembimbing, energi penghidup akal budi. Bersinar lebih terang dan cemerlang, tampak bagaikan bintang . 69 Yeku wenganing kalbu Kabukane kang wengku winengku Wewengkone wis kawengku neng sireki Nging sira uga kawengku Mring kang pindha kartika byor Yaitu membukanya pintu hati Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara cahaya/nur dengan jiwa/roh). Cahaya itu sudah kau (roh)kuasai Tapi kau (roh) juga dikuasai oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang. . 70 Samengko ingsun tutur Gantya sembah ingkang kaping catur Sembah rasa karasa wosing dumadi Dadine wis tanpa tuduh Mung kalawan kasing batos Nanti aku ajarkan, Beralih sembah yang ke empat. Sembah rasa terasalah hakekat kehidupan. Terjadinya sudah tanpa petunjuk, hanya dengan kesentosaan batin . 71 Kalamun durung lugu Aja pisan wani ngaku aku Antuk siku kang mangkono iku kaki Kena uga wenang muluk Kalamun wus padha melok Apabila belum bisa membawa diri, Jangan sekali-kali berani mengaku-aku, mendapat laknat yang demikian itu, anakku ! Artinya, seseorang berhak berkata apabila sudah mengetahui dengan nyata. . 72 Meloke ujar iku Yen wus ilang sumelanging kalbu Amung kandel kumandel Amarang ing takdir Iku den awas den emut Den memet yen arsa momot Menghayati pelajaran ini Bila sudah hilang keragu-raguan hati. Hanya percaya dengan sungguh-sungguh kepada takdir itu harap diwaspadai, diingat, dicermati bila ingin menguasai seluruhnya. . 73 Pamoting ujar iku Kudu santosa ing budi teguh sarta sabar tawekal legaweng ati Trima lila ambeg sadu Weruh wekasing dumados Melaksanakan petuah itu Harus kokoh budipekertinya Teguh serta sabar tawakal lapang dada Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya dapat dipercaya Mengerti “sangkan paraning dumadi”. . 74 Sabarang tindak tanduk Tumindake lan sakadaripun, Den ngaksama kasisipaning sesami, Sumimpanga ing laku dur, Hardaning budi kang ngrodon. Segala tindak tanduk dilakukan ala kadarnya, memberi maaf atas kesalahan sesama, menghindari perbuatan tercela, (dan) watak angkara yang besar. . 75 Dadya weruh iya dudu, Yeku minangka pandaming kalbu, Ingkang buka ing kijab bullah agaib, Sesengkeran kang sinerung, Dumunung telenging batos. Sehingga tahu baik dan buruk, Demikian itu sebagai ketetapan hati, Yang membuka penghalang/tabirantara insan dan Tuhan, Tersimpan dalam rahasia, Terletak di dalam batin. . 76 Rasaning urip iku, Krana momor pamoring sawujud, Wujudollah sumrambah ngalam sakalir, Lir manis kalawan madu, Endi arane ing kono. Rasa hidup itu dengan cara manunggal dalam satu wujud, Wujud Tuhan meliputi alam semesta, bagaikan rasa manis dengan madu Begitulah ungkapannya. . 77 Endi manis endi madu, Yen wis bisa nuksmeng pasang semu, Pasamoaning hebing kang Mahasuci, Kasikep ing tyas kacakup, Kasat mata lair batos. Mana manis mana madu, apabila sudah bisa menghayati gambaran itu, Bagaimana pengertian sabda Tuhan, Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas dipahami secara lahir dan batin. . 78 Ing batin tan kaliru Kedhap kilap liniling ing kalbu, Kang minangka colok celaking Hyang Widhi, Widadaning budi sadu, Pandak panduking liru nggon. Dalam batin tak keliru, Segala cahaya indah dicermati dalam hati, Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat Tuhan, Selamatnya karena budi (bebuden)yang jujur (hilang nafsu), Agar dapat merasuk beralih “tempat”. . 79 Nggonira mrih tulus, Kalaksitaning reh kang rinuruh, Nggyanira mrih wiwal warananing gaib, Paranta lamun tan weruh, Sasmita jatining endhog. Agar usahamu berhasil, Dapat menemukan apa yang dicari, upayamu agar dapat melepas penghalang kegaiban, Apabila kamu tidak paham lihatlah tentang bagaimana terjadinya telur. . 80 Putih lan kuningipun, Lamun arsa titah,titah teka mangsul, Dene nora mantra-mantra yen ing lair, Bisa aliru wujud, Kadadeyane ing kono. Putih dan kuningnya, bila akan mewujud (menetas), wujud datang berganti tak disangka-sangka, bila kelahirannya dapat berganti wujud, Kejadiannya di situ ! . 81 Istingarah tan metu, Lawan istingarah tan lumebu, Dene ing njro wekasane dadi njawi, Rasakna kang tuwajuh, Aja kongsi kabasturon. Dipastikan tidak keluar, juga tidak masuk, Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di luar, Rasakan sunguh-sungguh, Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami. . 82 Karana yen kebanjur, Kajantaka tumekeng saumur, Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, Dadi wong ina tan weruh, Dheweke den anggep dayoh. Sebab apabila sudah terlanjur, akan tak tenang sepanjang hidup tidak ada gunanya bila kelak mati, Menjadi orang hina yang bodoh, dirinya sendiri malah dianggap tamu. . . TEMBANG KINANTHI 83 Mangka kanthining tumuwuh, Salami mung awas eling, Eling lukitaning alam, Dadi wiryaning dumadi, Supadi nir ing sangsaya, Yeku pangreksaning urip. Padahal bekal hidup, selamanya hanyalah waspada dan ingat, Ingat akan pertanda yang ada di alam ini, menjadi kekuatannya asal-usul, s upaya lepas dari sengsara. Begitulah memelihara hidup. . 84 Marma den taberi kulup, Anglung lantiping ati, Rina wengi den anedya, Pandak panduking pambudi, Bengkas kahardaning driya, Supaya dadya utami. Maka rajinlah anak-anakku, Belajar menajamkan hati, Siang malam berusaha, merasuk ke dalam sanubari, melenyapkan nafsu pribadi, Agar menjadi (manusia) utama. . 85 Pangasahe sepi samun, Aywa esah ing salami, Samangsa wis kawistara, Lalandhepe mingis mingis, Pasah wukir reksamuka, Kekes srabedaning budi. Mengasahnya di alam sepi (semedi), Jangan berhenti selamanya, Apabila sudah kelihatan, tajamnya luar biasa, mampu mengiris gunung penghalang, Lenyap semua penghalang budi. . 86 Dene awas tegesipun, Weruh warananing urip, Miwah wisesaning tunggal, Kang atunggil rina wengi, Kang mukitan ing sakarsa, Gumelar ngalam sakalir. Awas itu artinya, tahu penghalang kehidupan, serta kekuasaan yang tunggal, yang bersatu siang malam, Yang mengabulkan segala kehendak, terhampar alam semesta. . 87 Aywa sembrana ing kalbu, Wawasen wuwus sireki, Ing kono yekti karasa, Dudu ucape pribadi, Marma den sembadeng sedya, Wewesen praptaning uwis. Hati jangan lengah, Waspadailah kata-katamu, Di situ tentu terasa, bukan ucapan pribadi, Maka tanggungjawablah perhatikan semuanya sampaituntas. . 88 Sirnakna semanging kalbu, Den waspada ing pangeksi, Yeku dalaning kasidan, Sinuda saka sethithik, Pamothahing nafsu hawa, Linalantih mamrih titih. Sirnakan keraguan hati, waspadalah terhadap pandanganmu, Itulah caranya berhasil, Kurangilah sedikit demi sedikit godaan hawa nafsu, Latihlah agar terlatih. . 89 Aywa mematuh nalutuh, Tanpa tuwas tanpa kasil, Kasalibuk ing srabeda, Marma dipun ngati-ati, Urip keh rencananira, Sambekala den kaliling. Jangan terbiasa berbuat aib, Tiada guna tiada hasil, terjerat oleh aral, Maka berhati-hatilah, Hidup ini banyak rintangan, Godaan harus dicermati. . 90 Umpamane wong lumaku, Marga gawat den liwati, Lamun kurang ing pangarah, Sayekti karendhet ing ri. Apese kasandhung padhas, Babak bundhas anemahi. Seumpama orang berjalan, Jalan berbahaya dilalui, Apabila kurang perhitungan, Tentulah tertusuk duri, celakanya terantuk batu, Akhirnya penuh luka. . 91 Lumrah bae yen kadyeku, Atetamba yen wus bucik, Duweya kawruh sabodhag, Yen tan nartani ing kapti, Dadi kawruhe kinarya, Ngupaya kasil lan melik. Lumrahnya jika seperti itu, Berobat setelah terluka, Biarpun punya ilmu segudang, bila tak sesuai tujuannya, ilmunya hanya dipakai mencari nafkah dan pamrih. . 92 Meloke yen arsa muluk, Muluk ujare lir wali, Wola wali nora nyata, Anggepe pandhita luwih, Kaluwihane tan ana, Kabeh tandha tandha sepi. Baru kelihatan jika keinginannya muluk-muluk, Muluk-muluk bicaranya seperti wali, Berkali-kali tak terbukti, merasa diri pandita istimewa, Kelebihannya tak ada, Semua bukti sepi. . 93 Kawruhe mung ana wuwus, Wuwuse gumaib gaib, Kasliring thithik tan kena, Mancereng alise gathik, Apa pandhita antiga, Kang mangkono iku kaki, Ilmunya sebatas mulut, Kata-katanya di gaib-gaibkan, Dibantah sedikit saja tidak mau, mata membelalak alisnya menjadi satu, Apakah pandita palsu, Yang seperti itu, Anakku ? . 94 Mangka ta kang aran laku, Lakune ngelmu sejati, Tan dahwen pati openan, Tan panasten nora jail, Tan njurungi ing kahardan, Amung eneng mamrih ening. Padahal yang disebut “laku”, Lakunya ilmu sejati tidak suka omong kosong dan tidak suka memanfaatkan hal-hal sepele yang bukan haknya, tidak iri hati dan jail, Tidak melampiaskan hawa nafsu. Sebaliknya, bersikap tenang agar menggapai keheningan jiwa. . 95 Kaunanging budi luhung, Bangkit ajur ajer kaki, Yen mangkono bakal cikal, Thukul wijining utami, Nadyan bener kawruhira, Yen ana kang nyulayani. Luhurnya budipekerti, pandai beradaptasi, anakku ! Demikian itulah awal mula, tumbuhnya benih keutamaan, Walaupun benar ilmumu, bila ada yang mempersoalkan.. . 96 Tur kang nyulayani iku, Wus wruh yen kawruhe nempil, Nanging laire angalah, Katingala angemori, Mung ngenaki tyasing liyan, Aywa esak aywa serik. Walau orang yang mempersoalkan itu, sudah diketahui ilmunya dangkal, tetapi secara lahir kita mengalah, berkesanlah persuasif, sekedar menggembirakan hati orang lain. Jangan sakit hati dan dendam. . 97 Yeku ilapating wahyu, Yen yuwana ing salami, Marga wimbuh ing nugraha, Saking heb Kang mahasuci, Cinancang pucuking cipta, Nora ucul ucul kaki. Begitulah sarat turunnya wahyu, Bila teguh selamanya, dapat bertambah anugrahnya, dari sabda Tuhan Mahasuci, terikat di ujung cipta, tiada terlepas-lepas anakku. . 98 Mangkono ingkang tinamtu, Tampa nugrahaning Widhi, Marma ta kulup den bisa, Mbusuki ujaring janmi, Pakoleh lair batinnya, Iyeku budi premati. Begitulah yang digariskan, Untuk mendapat anugrah Tuhan. sebisanya, kalian pura-pura menjadi orang bodoh terhadap perkataan orang lain, nyaman lahir batinnya, yakni budi yang baik. . 99 Pantes tinulat tinurut, Laladane mrih utami, Utama kembanging mulya, Kamulyan jiwa dhiri, Ora ta yen ngeplekana, Lir leluhur nguni-uni. Pantas menjadi suri tauladan yang ditiru, Wahana agar hidup utama Utama menuju kemuliaan, kemuliaan jiwa raga. Walaupun tidak persis, seperti nenek moyang dahulu. . 100 Ananging ta kudu kudu, Sakadarira pribadi, Aywa tinggal tutuladan, Lamun tan mangkono kaki, Yekti tuna ing tumitah, Poma kaestokna kaki. Tetapi harus giat berupaya, sesuai kemampuan diri, Jangan melupakan suri tauladan, Bila tak berbuat demikian itu anakku, pasti merugi sebagai manusia. Maka lakukanlah anakku ! . . |